CİLT 2 SAYI 2

Sağlık Bilimleri Üniversitesi Gülhane Tıp Tarihi ve Tıp Etiği Dergisi	Sayı Tam Dosya
Gülhane TTTED: 2025 Ocak; Cilt 2 (Sayı 2)/ January Volume 2 (Issue 2) Sayı yayınlanma tarihi/ Issue publication date: 24.03.2025
ISSN: 3062-1917
Editör: Doç. Dr. Eray Serdar YURDAKUL Gülhane Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilimdalı Başkanı Editör Yardımcısı: Dr. Ecz. Elif Avaner

ARAŞTIRMA MAKALESİ

Orta Çağ’da İslam dünyasında yazılmış eserlerde “Çiçek ve Kızamık” üzerine-Gerileme Dönemi-III: el-Mūcez fī’ṭ-Ṭıbb

On Smallpox and Measles according to works of the Islamic world in the Middle Ages-Age of Decline-III: al-Mūjaz fī al-Ṭibb

Ahmet Acıduman

2025 Ocak; Cilt 2 (Sayı 2)/ January Volume 2 (Issue 2) (s.10-21) https://doi.org/10.70350/LCTV4268

Tam Metin/Full Text

Özet

Amaç: İbnu’n-Nefīs’in el-Mūcez fī’ṭ-Ṭıbb adlı eserinde yer alan çiçek ve kızamık hakkındaki bölümün Türkçeye çevrilerek dönemin literatürü eşliğinde değerlendirilmesi bu çalışmanın amacıdır.

Gereç ve Yöntem: Bu çalışmada el-Mūcez fī’ṭ-Ṭıbb’ın matbu bir nüshası ile Gelibolulu Surūrī’nin yaptığı Türkçe çevirinin Ankara’da Milli Kütüphanede bulunan A 1437 no’lu yazma nüshası kullanılmış; yine İbn Sīnā’nın el-Ḳānūn fī’ṭ-Ṭıbb adlı eserinin matbu bir nüshası ile adı geçen eserin Tokatlı Musṭafā Efendi tarafından Tāḫbīzu’l-Maṭḥūn adıyla yapılan Türkçe çevirisinin İstanbul Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hamidiye Koleksiyonu, No. 1015’te bulunan yazma nüshası incelenmiştir. Ayrıca Emir Çelebi’nin Enmūẕecu'ṭ-Ṭıbb adlı eserinin İstanbul Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Mihrişah Sultan Koleksiyonu, No. 342/1’de yer alan nüshası da çalışmaya dahil edilmiştir. Üzerinde çalışma yapılan Arapça metinlerdeki ilgili bölümlerin çevirisi ile Türkçe yazma eserlerin ilgili bölümlerinin transkripsiyonları yazar tarafından yapılmıştır.

Bulgular: Gelibolulu Surūrī ve Ahī Çelebi tarafından XVI. yüzyılda iki kez Türkçeye çevrilmiş olan İbnu’n-Nefīs’in el-Mūcez fī’ṭ-Ṭıbb’ında çiçek ve kızamık hakkında yazılanlar ile İbn Sīnā’nın el-Ḳānūn fī’ṭ-Ṭıbb’ının ilgili bölümlerinde yazılanlar karşılaştırıldığında, İbnu’n-Nefīs’in el-Ḳānūn fī’ṭ-Ṭıbb’daki bilgilerin bir kısmını alarak kendi eserinde çok özet bir şekilde çiçek ve kızamık hakkındaki bölümü oluşturduğu görülmekte; bu bölümün de Emir Çelebi’nin Enmuẕecu’ṭ-Ṭıbb adlı eserinde yer alan ilgili bölüme kaynaklık etmiş olduğu fark edilmektedir.

Sonuç: İbnu’n-Nefīs’in el-Mūcez fī’ṭ-Ṭıbb’ında çiçek ve kızamık hakkında yazılanların İbn Sīnā’nın el-Ḳānūn fī’ṭ-Ṭıbb’ında adı geçen konu hakkında yazdıklarından yapılmış bir özet olduğunu, daha önce iki kez Türkçe çevirisi yapılmış olan eserdeki bu bölümün, Emir Çelebi’nin Enmūẕecu'ṭ-Ṭıbb adlı eserindeki çiçek ve kızamık ile ilgili bölüme de kaynaklık etmiş olduğunu söylemek mümkün görünmektedir.

Anahtar kelimeler: Çiçek, Kızamık, İbnu’n-Nefīs, el-Mūcez fī’ṭ-Ṭıbb, Tıp tarihi

Abstract

Objective: The aim of this study is to translate the chapter on smallpox and measles in Ibn al-Nafīs’ al-Mūjaz fī al-Ṭibb into Turkish and evaluate it in the light of the literature of the period.

Materials and Methods: In this study, a printed copy of al-Mūjaz fī al-Ṭibb and a manuscript copy, nr. A 1437, of its Turkish translation of Surūrī of Gelibolu found in the National Library in Ankara were used; a printed copy of Ibn Sīnā’s al-Qānūn fī al-Ṭıbb and the Turkish translation of the aforementioned work made by Musṭafā Efendi of Tokat under the title Takhbīz al-Maṭḥūn found in Istanbul Süleymaniye Manuscript Library, Hamidiye Collection, nr. 1015 were analyzed. In addition, the manuscript of Emir Çelebi’s Anmūdhaj al-Ṭibb in Istanbul Süleymaniye Manuscript Library, Mihrişah Sultan Collection, nr. 342/1 was also included in the study. The translation of the relevant sections of the Arabic texts and the transcription of the relevant sections of the Turkish manuscripts were done by the author.

Results: Comparing what is written about smallpox and measles in Ibn al-Nafīs’ al-Mūjaz fī al-Ṭibb, which was translated into Turkish twice in the 16^th century by Surūrī of Gelibolu and Ahī Çelebi, with what is written in the relevant sections of Ibn Sīnā’s al-Qānūn fī al-Ṭibb, Ibn al-Nafīs seems to have taken some of the information in al-Qānūn fī al-Ṭibb and created a very brief chapter on smallpox and measles in his own work; this chapter, in turn, appears to have been the source of the relevant chapter in Emir Çelebi’s Anmūdhaj al-Ṭibb.

Conclusion: It seems possible to say that what Ibn al-Nafīs wrote about smallpox and measles in his al-Mūjaz fī al-Ṭibb is a summary of what Ibn Sīnā wrote about the subject in his al-Qānūn fī al-Ṭibb, and this chapter in the work, which has been translated into Turkish twice before, was the source of the chapter on smallpox and measles in Emir Çelebi’s Anmūdhaj al-Ṭibb.

Keywords: Smallpox, Measles, Ibn al-Nafīs, al-Mūjaz fī al-Ṭibb, History of medicine